برگزاری مراسم ختم در تمامی کشورهای جهان از اهمیت زیادی برخوردار است، اما آداب و نحوه برگزاری آن ریشه در سنت و فرهنگ هر قوم و کشور دارد. در کشور ما برگزاری این مراسم آمیخته ای از اعتقادات اسلامی و مذهبی و زندگی اقوام باستانی است. همچنین، برگزاری این مراسم علاوه بر آرامش روح متوفی، می تواند موجب تسلای خاطر بازماندگان و بستگان متوفی گردد.
در این مقاله در نظر داریم به بررسی اهمیت مراسم ختم و آداب و رسوم مربوط به این مراسم بپردازیم. با ما همراه باشید.
نگاهی به پیشینه مراسم ختم
مراسم ختم، مراسمی است که معمولا خانواده شخص متوفی به منظور فاتحه خوانی و طلب آمرزش برای متوفی برگزار می کنند. در این مراسم خانواده متوفی از میهمانان با پک میوه و حلوا خرما پذیرایی می کند. همچنین، میهمانان برای آرمش خانواده متوفی تاج گل هدیه می آورند.
در کشور ایران برگزاری این مراسم به عهد باستان باز می گردد و قدمتی به درازای حیات بشریت دارد. قوم بنی اسرائیل در غم از دست رفتن عزیزانشان نوحه سرایی کرده و می گریستند و با رفتن بر سر خاک آن ها، خیرات می دادند. در تاریخ اسلام نیز، مراسم ختم ریشه در صدر دوران اسلامی دارد. طبق احادیث، حضرت محمد (ص) در مرگ زید بن حارثه و دیگران با حزن و اندوه در مسجد می نشست و ذکر مصیبت و دعا می فرمود.
امروزه مسلمانان در سراسر جهان، به منظور تسلای بازماندگان و طلب آمرزش برای متوفی، اقدام به برگزاری مراسم ختم می کنند که نحوه برگزاری، گستردگی مراسم، نوع همدردی و آیین های ویژه این مراسم با توجه به شرایط اجتماعی و بسته به نواحی مختلف متفاوت می باشد. معمولا برگزاری مراسم ختم در روزهای سوم، هفتم، چهلم و سالگرد بیشترین رواج را دارد. مهم ترین مجلسی که برای این مراسم برگزار می شود، مربوط به روز سوم پس از خاکسپاری می باشد که در مسجد یا خانه شخص متوفی برگزار می گردد. این رسم از زمان های دور مرسوم بوده است.
نحوه پذیرایی از مهمان در مجلس ختم
به طور معمول در ایران به منظور پذیرایی از مهمانان، در گوشه ای از محل برگزاری مراسم ختم، پارچه ترمه پهن می کنند و بر روی آن قرآن، صندوقی که در آن جزوه هایی مشتمل بر سی جزء قرآن تحت عنوان سی پاره وجود دارد، تصویری از متوفی، گلاب پاش، گلدان هایی با گل های سفید، شمع های سیاه و ظرف هایی حاوی حلوا خرما قرار می دهند. متداول ترین سنت پذیرایی در برگزاری این مراسم مربوط به قرار دادن قرآن، حلوا و گلاب می باشد.
افرادی که در مسجد مسئولیت پذیرایی در مراسم ختم را بر عهده دارند؛ یا از خدمه مسجد یا از نزدیکان متوفی می باشند. در این مراسم با توجه به آب و هوا و میزان سردی و گرمی آن از نوشیدنی هایی هم چون شربت، چای، قهوه و معمولا پک میوه ختم ویژه مراسم ختم استفاده می شود. ناگفته نماند که در بیشتر مراسم چای نوشیدنی ثابت به شمار می آید. استفاده از شیرینی های مخصوص و میوه های تازه و نحوه چیدمان آن ها از اولویت خاصی برخوردار است. معمولا صاحبان عزا جلوی در مسجد بر روی صندلی می نشینند تا مهمانان راحت تر به آن ها سر سلامتی و تسلیت بگویند. هم چنین نزدیکان متوفی در دو طرف جلوی در مسجد می ایستند تا از مهمانان تشکر و قدردانی به عمل آورند.
آداب برگزاری مراسم ختم
طبق آیین و رسومی که از دیرباز رایج می باشد، معمولا صاحبان عزا به منظور خوشامدگویی و ادای احترام به متوفی در آستانه در می ایستند و مداح مراسم را با خواندن اشعاری آغاز می نماید. پس از آن شخصی روحانی بر روی منبر رفته و با ادای جملاتی در خصوص شخص متوفی، احوالات او را توصیف می کند. سپس به توصیف مرگ، آخرت، گناه، فشار قبر و قیامت پرداخته و از مصیبت کربلا یاد می کند. خطیب این مراسم گاهی لابلای موعظه های خود، به صاحبان عزا تسلیت می گوید و از حاضران می خواهد که برای آرامش متوفی، فاتحه و صلواتی ختم کنند. گاهی در طول مراسم برای متبرک نمودن دست و صورت، گلاب تعارف می کنند و گاهی خرما، حلوا و جزوه هایی از قرآن را می گردانند. نکات برگزاری مراسم ختم را به تشریفات های برگزاری مراسم ها بسپارید، مراسم با شکوهی خواهید داشت و می توانید با خیال راحت به سوگواری بپردازید.
برخی از مساجد، پذیرایی از مهمانان را هنگام خروج از مسجد انجام می دهند. صاحبان عزا در آستانه در می ایستند و شرکت کنندگان به هنگان ورود و خروج با صاحبان عزا دست داده و برای ابراز همدردی با خانواده متوفی با به کارگیری جملاتی نظیر غم آخرتان باشد، خداوند رحمت کند، ما را در غم خود شریک بدانید، روحش شاد و … به بازماندگان سر سلامتی می دهند. هم چنین صاحبان عزا به منظور اطلاع رسانی از نحوه برگزاری مراسم و ساعت و روز آن، با درج آگهی در روزنامه های کثیرالانتشار، آشنایان را با خبر می سازند.
اهمیت قرائت قرآن در مراسم ختم
بدون شک قرائت قرآن یکی از بهترین هدایا برای درگذشتگان می باشد. با وجود این که قرائت قرآن در تمامی حالات مورد تأیید قرار گرفته است و تمامی سوره های قرآن برای هدایت بشر نازل شده اند، اما طبق برخی روایات بر قرائت سوره هایی از جمله ملک، یاسین، فاتحه، قدر، اخلاص و آیت الکرسی در مراسم ختم بسیار تأکید شده است. همه افرادی که عزیزی را از دست می دهند، به دنبال راهی برای آرامش روح متوفی هستند. طبق روایات، دعا برای درگذشتگان همچون هدیه ای برای زندگان است. وقتی فردی از دنیا می رود، دیگر فرصتی برای جبران گناهان و انجام کارهای نیک ندارد. به همین دلیل قرائت قرآن و دعا موجب آرامش روح متوفی می شود. تمامی نکاتی که مطرح شد در جهت خیرات برای اموات است که طلب مغفرت و آمرزش برای عزیزان درگذشته شود.
قرآن، در بیشتر مراسم هایی که پس از مرگ فرد اجرا می شود، از زمان فوت تا دفن حضوری پررنگ دارد. قرائت قرآن بالای سر متوفی، هنگام دفن و پس از دفن از دستورات پرتأکید اسلام می باشد. یکی از مراسم هایی که پس از فوت متوفی در روزهای اول، هفتم، چهلم و … برگزار می گردد، مجلس ختم می باشد. در این گونه مراسم علاوه بر مداحی و سخنرانی مذهبی به قرائت قرآن پرداخته می شود که مهم ترین قسمت این مراسم است. هم چنین در مراسم ختم علاوه بر خواندن سوره توحید از سوی تمام شرکت کنندگان، جزوات قرآن میان حاضران توزیع می گردد تا ثواب قرائت آن به روح شخص متوفی هدیه شود. در پایان مراسم، قاریان سوره الرحمن را با آداب ویژه ای اجرا می کنند.